In tegenstelling tot wat in Nederland vaak wordt gedacht, zijn de Verenigde Staten absoluut geen lichtend voorbeeld voor de Nederlandse democratie. Dat stelde Tom-Jan Meeus tijdens de Jong WBS Masterclass over Amerikaanse politiek, aan de vooravond van de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Volgens Meeus is de Amerikaanse samenleving door en door gepolariseerd, de Amerikaanse politiek verlamd en het land onbestuurbaar. Nu ook ons land steeds verder gepolariseerd raakt en het wantrouwen in de politiek groeit, doen Nederlandse politici en kiezers er beter aan om de fixatie op de Verenigde Staten los te laten en in plaats daarvan een voorbeeld te nemen aan een land als Duitsland.
Iets dat de laatste jaren erg populair is onder Nederlandse politieke partijen, is het organiseren van primaries naar Amerikaans voorbeeld. De VVD deed het in 2006 en dit jaar organiseerden ook de PvdA, het CDA en GroenLinks verkiezingen die hun leden in staat stelden hun politiek leider te kiezen. Dat lijkt mooi en democratisch, maar in de Verenigde Staten wordt keer op keer het tegendeel bewezen. Door het districtenstelsel in de VS bestaat in ruim negentig procent van de districten vooraf al duidelijkheid of een Republikein of Democraat de afgevaardigde wordt. Er is in Amerika meestal dus geen sprake van een verkiezingsstrijd tussen een Republikeinse en een Democratische kandidaat, die het zwevende midden zullen moeten overtuigen van hun gelijk om te winnen. Op de dag van de verkiezingen komen vaak maar weinig mensen opdagen. De echte verkiezingsstrijd is op dat moment ook al lang en breed gestreden, tijdens de primaries van de partij die in het bewuste district de grootste is. En in die laatste strijd gaat het niet om de gunst van het gematigde midden, maar juist om die van de meest extreme kiezers. Als gevolg daarvan hebben de radicale vleugels van beide partijen het in het Congres voor het zeggen.
De analyse van de Amerikaanse politieke cultuur en de sluipende veramerikanisering van de Nederlandse die Tom-Jan Meeus in zijn eerder dit jaar verschenen boek De Grote Amerikashow maakt is dan ook keihard: in de Verenigde Staten is de samenleving door en door gepolariseerd, de politiek verlamd en het land onbestuurbaar. Tom-Jan Meeus weet waar hij over praat. Als voormalig correspondent in de Verenigde Staten voor NRC-Handelsblad maakte hij de Amerikaanse politieke cultuur jarenlang van dichtbij mee. Al decennia regeert er het wantrouwen tegen de politiek, met als hoofdschuldige die politiek zelf. Amerikaanse politici hebben het gevoel van wantrouwen namelijk voortdurend en zeer bewust voor kortstondig politiek gewin aangewend, gemanipuleerd en zo verder versterkt. En dan naar Nederland: Onze politici hebben de populistische tactieken van hun Amerikaanse collega’s de laatste jaren niet alleen steeds beter weten te kopiëren, maar soms zelfs weten te overtreffen. Terwijl in Amerika inmiddels het besef groeit dat het populisme moet worden beteugeld om uit de politieke impasse te raken, wordt het in Nederland juist door steeds meer politici omarmd. En het vertrouwen van Nederlanders in de politiek? Dat daalt sterker dan ooit.
Aan het begin van de Amerikaanse tendens van polarisatie plaatst Meeus één man, Richard Nixon. In 1969 richtte die zich als kersverse president in een beroemd geworden toespraak niet tot alle Amerikanen, maar nadrukkelijk tot de silent majority: de stille meerderheid van burgers die niet gehoord werd omdat ze haar mening niet luidruchtig kenbaar maakte. Nixon impliceerde daarmee dat een radicale links-progressieve minderheid, die wel duidelijk van zich liet horen, de politiek met steun van de media had weten te kapen. Hij gaf daarmee een stem aan de razernij van de middenklasse, die zich richtte tegen de linkse elite en Washington: de politieke klasse, politieke instituties, de media, de magistratuur en andere geïnstitutionaliseerde vormen van deskundigheid. Nixon liet zien hoe een politicus het makkelijkst de steun van grote groepen burgers kan verwerven: niet door hen te overtuigen van zijn eigen ideeën, maar door hen naar de mond te praten, door zowel de gewone man te verheerlijken als het wantrouwen in andersdenkenden en de elite te stimuleren. Helaas moest hij de wantrouwende burgers daarvoor wel gelijk geven: de politiek valt niet te vertrouwen.
Na dit eerste succes is Nixon’s strategie veelvuldig herhaald. Een extreem voorbeeld daarvan, dat Meeus ook in zijn boek geeft, is dat van Tom Tancredo. In de tien jaar dat hij congreslid was voor een klein district in Colorado werkte hij zich op tot vaste gast bij Fox News en werd daar miljonair mee. Tijdens een interview gaf Tancredo Tom-Jan Meeus een paar tips mee: lok je tegenstanders uit de tent en zorg dat ze woedend op je worden, bijvoorbeeld, want pas als je tegenstanders je gaan bestrijden heb je het bewijs waarmee je aan je medestanders kan laten zien dat je voor hen van belang bent. Maar de belangrijkste tip: zet onoplosbare problemen die onvermijdelijk tot nederlagen lijden op de agenda. Nederlagen bevestigen de burger namelijk in zijn wantrouwen. “Mensen wantrouwen de regering, mensen wantrouwen elkaar, mensen hebben het idee dat Amerika ze uit de handen glipt, daar moet je aan appelleren” tekent Meeus op uit Tancredo’s mond. Als voorbeeld geeft hij zijn eigen eis dat “er geen immigrant meer welkom is zolang er illegalen binnenkomen”, die hem in staat stelde continu te blijven herhalen dat er niet naar zijn kiezers werd geluisterd.
Ten slotte heeft het populisme met technieken als datamining een nieuwe dimensie gekregen. Politieke partijen weten tegenwoordig zo veel van individuele kiezers dat ze haast geen silent majority meer nodig hebben om hen naar de mond praten, dat kan nu een heel stuk subtieler en persoonlijker. Een Amerikaanse campaigner gaat op pad met 20 verschillende flyers, belt bij huis nr. 33 aan met een verhaal over kinderopvang en onderwijs, bij nr. 61 vertelt hij over de plannen die de kandidaat heeft met het Midden-Oosten en bij nr. 5 is het onderwerp van gesprek de groeiende werkloosheid. Dat daarbij uiteindelijk beloftes gedaan worden die niet met elkaar te verenigen zijn en dus gebroken gaan worden moge duidelijk zijn.
Het is volgens Meeus een nauwelijks te stoppen dynamiek, die inmiddels ook Nederland heeft bereikt. Ook hier zijn politici bezig hun eigen mislukkingen te organiseren. Het stoppen van de massa-immigratie, een terugkeer naar de gulden, geen nieuw steunpakket voor Griekenland en een steeds lagere afdracht aan de Europese Unie kwamen zo op de agenda. Het waren bij voorbaat onhaalbare plannen, die stuk voor stuk zijn gestrand in de Tweede Kamer of de Europese Raad. Geslaagd zijn ze niet, maar wel hebben ze burgers gesterkt in hun wantrouwen tegen de politieke elite, achterkamertjespolitiek en, natuurlijk, Brussel. Hoe ver liggen stigma’s als de linkse grachtengordelelite van Wilders en Bosma of Rutte’s hardwerkende Nederlander eigenlijk af van Nixon’s middle America en Reagan’s liberal elite? Zouden Rutte en Wilders het misschien ergens vandaan hebben? En Diederik Samsom, die we tijdens de campagne steeds trots konden horen verkondigden dat hij mensen van deur tot deur heeft overtuigd van zijn verhaal, zou hij die mensen niet allemaal een ander verhaal hebben verteld?
Toch heeft Meeus nog hoop: Californië, de staat die al vaker voor de troepen uitging, is het helemaal zat. De voorverkiezingen van beide partijen zijn er onlangs opengesteld voor iedereen, geregistreerde politieke voorkeur speelt dus geen rol meer. In theorie zou dat ertoe moeten leiden dat het niet langer loont de boer op te gaan met radicale en onhaalbare ideeën en dat juist gematigdheid en uitvoerbare plannen weer een kans krijgen. We zullen zien of het de Californiërs zal lukken zo de polarisatie te stoppen, maar zelfs hun poging toont al aan dat het grote Amerikaanse dubbel-ideaal, het vermogen om zichzelf opnieuw uit te vinden en de inzet voor een groter doel, nog leeft.
Zal het wantrouwen de Nederlandse politiek binnenkort volledig in zijn greep houden, net nu de Amerikanen er vanaf willen? Streven Nederlandse politici het algemeen belang überhaupt nog wel na, of zijn ze vooral uit op persoonlijke macht? Meeus ziet de opkomst van nieuwe partijen als de Partij voor de Dieren of 50Plus in elk geval als een aanwijzing dat het opkomen voor een specifiek deelbelang tegenwoordig gelegitimeerd is. Dat is kwalijk, vindt hij. Sterker nog, hij vindt het onverenigbaar met de democratie. En de PvdA, die nadrukkelijk als brede verbindende volkspartij is opgericht, zet die partij zich ook vandaag de dag nog voor het algemeen belang in? Of is de PvdA steeds meer de verdediger van bepaalde deelbelangen geworden, die van de zwakkeren in de samenleving misschien? Wij zijn benieuwd naar uw oordeel!
Jong WBS Masterclass XV
Fedde Ypma is voorzitter van Jong WBS
