De tijd dat ik zonder werk zat was een van de donkerste periodes uit mijn leven. Zelfs nu, jaren later, vind ik geen woorden die recht doen aan het soms opkruipende gevoel totaal nutteloos te zijn. Het gevoel dat het niet uitmaakt hoe laat je de wekker zet, omdat je ook om 13:00 van achter je computer naar vacatures kunt zoeken en motivatiebrieven kunt tikken. Dit gevoel is de reden dat ik me verbonden voel met de sociaaldemocratie, een ideologie gebaseerd op solidariteit en het streven naar een gelijke verdeling van kennis, macht en inkomen. Dit gevoel is voor mij de reden om te pleiten voor arbeidstijdverkorting en om een gelijke verdeling van arbeid toe te voegen aan de opdracht van de sociaaldemocratie.
In de eerste jaren van de 21ste eeuw staan werk en werkzekerheid onder enorme druk. Langdurige werkloosheid is hoog, te hoog en lijkt voor een groot gedeelte structureel te zijn. Dit geldt zowel voor jongeren die hun eerste stappen op de arbeidsmarkt zetten als voor ouderen die al langer dit pad bewandelen. Naast werkloosheid neemt ook de flexibilisering van de arbeidsmarkt toe: een steeds groter wordende groep rolt van flexcontract naar flexcontract zonder uitzicht op een vaste positie en zonder te weten of zij over een jaar nog werk zullen hebben. Een arsenaal aan werkkracht biedt zich noodgedwongen aan als ZZP’er in de hoop voldoende opdrachten binnen te slepen om de volgende maand de huur te kunnen betalen.
Een aantal ontwikkelingen maken het waarschijnlijk dat deze druk in de nabije toekomst alleen maar toe zal nemen. Een van deze ontwikkelingen is globalisering en de daardoor toenemende concurrentie met lagelonenlanden. Een tweede betreft automatisering, robotisering en de ‘creatieve destructie’ waarmee de implementatie van nieuwe technologieën vaak gepaard gaat. Hoewel de effecten van nieuwe technologieën vaak onvoorspelbaar zijn, is de kans groot dat aanvankelijk vooral banen in de dienstverlenende sector en de low-tech industrie zullen verdwijnen. Dit vanwege het hoge routinematige en gestandaardiseerde gehalte van dit werk. Voorbeelden hiervan zijn caissières en vakkenvullers, fruit- en groenteplukkers en (taxi)chauffeurs. Maar als de denkkracht van computers exponentieel blijft toenemen en wij als maatschappij gewend raken aan deze vorm van arbeid, zullen ook complexere taken onder druk komen te staan. Zo zijn er nu robots die een chirurg assisteren bij het uitvoeren van een operatie. Hoe lang duurt het nog voordat de chirurg zelf overbodig is?
Terwijl werk verplaatst of overbodig wordt, pompen we momenteel in Nederland miljarden in een heuse werkloosheidsindustrie. Een industrie die gericht is op het re-integreren van mensen op de arbeidsmarkt, maar waarvan het nut, namelijk een grotere kans op werk, al in meerdere onderzoeken in twijfel is getrokken. Dit is niet gek want als je mensen dwingt te solliciteren op banen die er niet (meer) zijn, is de kans op succes natuurlijk gering. De behandeling die deze ‘uitkeringstrekkers’ genieten in hun re-integratietraject is in veel gevallen mensonterend. Zij moeten twintig keer per maand solliciteren en als tegenprestatie voor hun uitkering straten schoon vegen die al schoon zijn. Hun (medische) privacy wordt structureel geschonden en daar bovenop krijgen ze voortdurend te horen dat er iets mis is met hun inzet en houding. In andere woorden: je krijgt voortdurend signalen dat het je eigen schuld is dat je werkloos bent. Hierdoor wordt structurele werkloosheid – een collectief en maatschappelijk probleem – steeds meer ervaren als een individueel falen.
Langdurige werkloosheid, de werkloosheidsindustrie en de schaduwzijde van flexibilisering treffen zowel jong als oud, en in toenemende mate naast laag- ook hoogopgeleiden. Niet voor niets is één van de verwijten van Rethink-UvA, een platform van UvA-medewerkers aangesloten bij het Maagdenhuisprotest, het groeiend aantal tijdelijke contracten. Terwijl in Nederland (7%) de werkloosheid relatief tot andere Europese landen nog meevalt, kampen Griekenland (27.5%), Spanje (26%) en Italië (13%) al jaren met recordlevels van werkloosheid. Jeugdwerkloosheid is in deze landen nog veel schrijnender. Met percentages die al jaren boven de 45% schommelen, kunnen we met recht over verloren generaties spreken. Waar mijn ervaring met werkloosheid me dichter bij de (sociaal) democratie bracht, kan hetzelfde gevoel een voedingsbodem vormen voor radicalisering en extremisme.
Arbeidstijdverkorting en -verdeling, beginnende met een vierdaagse werkweek kan – gecombineerd met een omvangrijk investeringsprogramma – het linkse antwoord op deze humanitaire ramp zijn. De Britse econoom John Maynard Keynes voorspelde in de jaren dertig de productiestijging en de economische groei per hoofd van de bevolking anno 2015 behoorlijk accuraat. Hij koppelde hieraan de voorspelling dat mensen door deze welvaartsstijging 15 uur per week zouden werken omdat zij daarmee aan al hun materiele basisbehoeftes konden voldoen. Het grootste probleem zou volgens Keynes zijn: het bedenken wat je met de extra vrije tijd moest doen. Dit lijkt mij, eerlijk gezegd, een heerlijk luxeprobleem, want als langdurig werkzoekende heb je weliswaar zeeën van tijd, maar gek genoeg vrijwel geen vrije tijd.
Opvallend is dat ook mensen met een baan vaak het gevoel hebben dat ze onvoldoende tijd hebben. Het combineren van werk, zorg voor het gezin en voor hulpbehoevende ouders valt veel mensen zwaar. De voornaamste oorzaak hiervan en de reden dat we dat (nog?) niet in Keynes’ voorspelde samenleving leven, is de kern van het kapitalistische systeem: de consumptiedrift van mensen. De zucht naar spullen die je niet nodig hebt, maar wel wilt hebben, is oneindig. Op deze drift drijven multinationals die eindeloos producten uitspuwen en ons via reclame wijs maken dat we deze nodig hebben om gelukkig te zijn. Maar op deze drift drijft ook ons politieke systeem, want zonder economische groei is het heel moeilijk het huidige systeem van herverdelingen in stand te houden. Helaas is het niet de vraag of de aarde deze zucht naar alsmaar meer kan dragen, maar hoe lang.
Arbeidstijdverkorting zie ik als een van de stappen op weg naar een waarlijk gezonde samenleving. Een samenleving waar iedereen én genoeg spullen én voldoende tijd heeft. Om daar te komen is de uitdaging om nu te dromen, denken en werken aan een samenleving waar het goede leven niet langer gedefinieerd wordt door werk, bezit, geld en aan geld verbonden status. Wie van jullie droomt, denkt en werkt met me mee?
