Om maar gelijk met de deur in huis te vallen: ik geloof in het Europese project. De verscheidenheid aan culturen, die ondanks alle verschillen door de vorming van de keiharde geschiedenis van het continent meer op elkaar lijken dan we eigenlijk willen toegeven, vormt de kracht van het Europese project. Mijn droom over Europa is dat we vaker de relatieve verschillen omarmen en tegelijk kritisch blijven op de twee pijlers onder het project: solidariteit en democratie.
Eerst iets over de kracht van Europa. Waarom voelt Europa als thuiskomen wanneer je van een ander continent komt? Zelfs als je via Parijs vliegt en al die (toch wel aparte) Fransen om je heen ziet voel je iets van geborgenheid die er niet is in Bangkok. Dat komt omdat er zoiets bestaat als een Europese cultuur. Het past mij niet deze nauwkeurig te omschrijven, anderen zijn hier beter in, maar drie aspecten vormen voor mij de basis van dit Europese gevoel. Het eerste aspect is de gedeelde geschiedenis in goede en kwade zin. De onderlinge strijd en revoluties tegen en met elkaar hebben onze culturen vermengd, met als stroomversnelling de verlichting, de industriële revolutie en twee wereldoorlogen. Het tweede aspect is de relatief grote mate van welvaart en welzijn en juist ook de verdeling hiervan. Ten derde is het toch ook de verscheidenheid die ons typeert en het feit dat we ondanks onze drang om uniek en onafhankelijk te zijn elkaar nodig hebben.
Pijler 1: solidariteit
Solidariteit is een ingewikkeld begrip. Het is niet onbaatzuchtig geld overmaken aan hen die het moeilijk hebben. Wederkerige solidariteit roept bij mij ook nog te veel vraagtekens op en riekt naar puur eigen belang. Uiteraard is het begrijpelijk dat aan leningen aan landen in Zuid-Europa strenge eisen worden gesteld rondom hervormingen, maar dat is een zakelijk neoliberale logica en dat heeft niets met solidariteit te maken. Immers, zo wil de logica van de euro, we zitten allemaal in hetzelfde schuitje en we willen te allen tijde voorkomen dat de dominostenen onze kant op vallen.
Wat is solidariteit dan wel? Ik noem twee elementen die leidend zouden moeten zijn bij het Europese beleid rondom de euro en leningen aan landen die het economische getij niet mee hebben. Ten eerste moet men in Europa in den brede het belang van de verzorgingsstaat erkennen en haar niet uit intellectuele luiheid als duur wegzetten. Dat is behalve kortzichtig, want de landen met een sterke verzorgingsstaat in het noorden van Europa zijn beter in staat de klappen van de crisis op te vangen, ook simpelweg asociaal. De mens is meer dan ooit in staat voor zijn naasten te zorgen, ook in financiële zin, dus er is geen reden dit na te laten. Uiteraard betekent dit geen pleidooi voor een communistische heilstaat, maar de erkenning dat de verzorgingsstaat er is voor iedereen en juist voor hen die het moeilijk hebben is een moreel standpunt. De verzorgingsstaat is geen relikwie uit het verleden. De harde werkelijkheid van een winner-takes-all economie van de jaren twintig en dertig heeft ons geleerd dat er een collectief belang is bij inkomens- en vermogensverdeling en daarmee kom ik op het tweede element. Ongelijkheid in inkomen en vermogen is tot op zekere hoogte acceptabel en wenselijk omdat het mensen om competitieve redenen aanzet het beste uit zichzelf te halen. Een te grote ongelijkheid leidt echter tot een minder stabiele samenleving en minstens zo belangrijk: een democratie kan niet functioneren in een samenleving met te grote kansen ongelijkheid. Waarom zou men gaan stemmen als de kansen op sociaal-economische stijging verwaarloosbaar zijn? Niet iedereen kan alles, maar het talent van het individu en niet het vermogen van zijn ouders dient als basis voor een dynamische maatschappij.
Pijler 2: democratie
We dreigen af te dwalen in Europa. Waar ooit mensen voor de barricaden opklommen en wereldwijd nog steeds doen, praten wij schamper over: de democratie. Cynisme voert hoogtij in het debat over het functioneren van ons democratisch bestel. Op lokaal niveau zou de kwaliteit armoedig zijn, maar participeren ho maar. Op nationaal niveau verliezen we steeds meer aan Brussel, maar bij de Europese verkiezingen hebben we geen zin om te stemmen. We lijken vast te zitten in een paradox: we zeggen dat we ons zorgen maken over de toekomst van onze democratie, een democratie die ons veel waard is, maar we weten niet hoe we hier uiting aan moeten geven. De EU komt wel met technocratische oplossingen als ingewikkelde inspraakprocedures en ietsje meer macht naar het Europees Parlement, maar er is vrijwel niemand in Europa die vijf Europarlementariërs kan opnoemen.
Ik heb geen medicijn voor u, maar ik denk dat we de remedie moeten zoeken in twee richtingen.
Ten eerste moet de machtsvorming in de EU transparanter worden en wel op de volgende vier elementen: lobby, geld, wetgeving en beleid. Bij wijze van spreken komen er folders over op alle middelbare scholen en hoger onderwijs instellingen waarin op de belangrijkste Europese beleidsterrein staat hoe het echt werkt. Nu wordt ons de onoverzichtelijk instituele status quo onderwezen, maar mensen moeten leren begrijpen hoe de EU over nieuw beleid, wetgeving en de toedeling van geld besluit. Daar heeft de Europese Commissie een verantwoordelijkheid, maar ook de Nederlandse kabinetsleden die namens de Nederlandse kiezers onderhandelen.
Ten tweede moet er bij alle Europese instituten als de Europese Commisie en het Europees Parlement een ruimhartige erkenning komen van de natiestaat. De natiestaten zijn niet iets uit een duister verleden, maar de zuilen van Europa. Zonder natiestaten, hun culturen, hun geschiedenis en hun verscheidenheid is er geen Europa. Dat de kleine natiestaten van Europa afzonderlijk hun belangen op de lange termijn niet kunnen waarborgen in een geglobaliseerde wereld staat buiten kijf. Dat betekent echter niet dat de EU het kind met het badwater moet weggooien. Erkenning in woorden is mooi, maar in daden nog beter. Dat betekent dat burgers het gevoel moeten hebben dat hun nationale regering echt wat om het lijf heeft en kan besluiten. Wat dit is? Vraag het de burgers zelf. Om toch een kleine suggestie te doen: breek de verzorgingsstaat niet af.
Stuufs Europamaand
De pijlers solidariteit en democratie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. In Europa moeten we de verzorgingsstaat erkennen en met haar de noodzakelijke verdeling van inkomen en vermogen. Alleen met een zekere mate van gelijkheid, op zijn minst van kansen op sociaal-economische stijging heeft de democratie een toekomst.
Stuuf schrijft tot aan de Europese verkiezingen over Europa, de EU, het Europese project en alle andere namen die men kan bedenken en die over hetzelfde gaan: de toekomst van alle Europeanen. Mijn hoop is dat velen zich geroepen voelen met de tong op het hart hun droom op papier willen zetten en anderen willen inspireren na te denken en te discussiëren over onze toekomst.
