Het boek Wij zijn ons Brein van Dick Swaab kletterde in 2010 de AKO lijsten binnen, won prijzen, werd in zeven of misschien inmiddels al wel meer talen vertaald en inspireerde honderdduizenden mensen om zich te verdiepen in hun brein. Het brein bleek een allesbepalend en rumoerige machine te zijn, met gebreken en tekortkomingen, maar ook prachtig in elkaar te zitten en boordevol specifieke features en gadgets. Swaab mocht er op het hoogtepunt over vertellen bij Zomergasten. Het was wonderbaarlijk. En oh ja, het brein bepaalde ook ons handelen, eigenlijk ons aller alles.
Wanneer je in de baarmoeder slechte voeding krijgt, je brein tekort doet, breekt je dat later op en niemand zal het je kwalijk kunnen nemen dat jij meerdere gewelddadige overvallen pleegde nog voor je achttien was. Het was je brein… Natuurlijk, een voorbeeld als dit gaat veel te kort door de bocht, maar zo komt dat vaker voor in het boek van Swaab. Echter, dat is iets dat door de auteur al voor het eerste hoofdstuk wordt toegegeven, hij doet dit door Darwin te quoten. Natuurlijk klopt niet alles in dit boek, maar mijn tegenstanders zullen er genoegen in vinden het tegendeel van wat ik schrijf te bewijzen. Dus kom maar op.
En inderdaad, vanaf de eerste druk ontspon zich een grote rel in kranten en aan nationale nieuwstafels, de nuanceringen en verontwaardigde meningen waren niet van de lucht. Op het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen (daar waar Swaab werkt), hangen ze bij de koffieautomaat allemaal pontificaal op een rij. De filosofen waren uit hun hok.
Hoe kon het bestaan dat iemand schreef ‘wij zijn ons brein’? Hoe kon het bestaan dat iemand zei ‘u bent niet verantwoordelijk voor uw daden’? Hoe kon het bestaan dat iedereen dit boek überhaupt las? Nu is er ook nog een pocket editie! En zo ging het nog een tijdje door. Deze reacties waren tekenend voor het patroon dat is geslopen in de manier waarop filosofie zich manifesteert in de samenleving en het debat: reactief. De filosoof is geen actor, maar een reactor. Is geen spelbepaler, maar een grensrechter. U kunt wel schrijven wij zijn ons brein, maar pas een beetje op, meneer Swaab.
Soms letterlijk ‘met Wittgenstein in de hand’ kijkt de hedendaagse filosoof de discussies in de maatschappij aan. Hij wikt en weegt en leest en graaft en komt dan met het verlossende woord: je kunt wel zeggen iedereen heeft ADHD, maar pas een beetje op. De filosoof tobt en puft, likt aan zijn pen en klimt dan op het podium en zegt: je kunt wel doorgaan met je nanotechnologie, maar pas een beetje op met die vernieuwingen. De filosoof draalt en doolt en verschijnt dan op de opiniepagina en zegt: die topsalarissen in de zorg zijn er nu wel, maar uw beider argumenten deugen niet, dus pas een beetje op. Vooral het laatste voorbeeld is een typische: de filosoof Teun Dekker plaatst zich boven de partijen en geeft vervolgens aan de in Singapore wel op basis van eigenlijke argumenten werd besloten. Daar ontvangt een minister 1,2 miljoen euro, maar dat terzijde. De filosoof komt gevat uit de hoek, maar wat is zijn bijdrage precies?
Buiten voorspelbaar want altijd in de modus reactief is de filosoof vaak ook onbegrepen. Hij spreekt over axioma’s, dogma’s en discoursen, zonder zich te verbazen over het gebrek aan begrip aan de andere kant van de lijn. Hij spreekt in jargon en plaatst zich hiermee buitenspel. Nog verder buitenspel dan hij al stond, zou ik willen zeggen, want een Teun Dekker wijst ons niet de weg uit het moeras van de discussie rond de topinkomens, hij lult ons er verder in en bekritiseerd als scheidsrechter slechts onze oneigenlijke argumenten.
Het gevoel dat mij telkens weer bekruipt is dat van de filosoof als handrem. Nooit staat er een filosoof op om ons te wijzen op een dusdanige lacune in ons denken om ons vervolgens aan de grond te nagelen. Filosofen die dat doen zijn vaak al dood. Nooit staat er een op en zegt: kijk jongens, zo combineer je het denken uit 1800, pas je het toe op de casus 2013 en zo los ik uw probleem op. De filosoof heeft een handrem, maar heeft hij ook een gaspedaal?
Het is een feit dat anders dan vroeger de daadwerkelijke revoluties zich voordoen buiten de filosofie. Filosofen zijn herkauwers en knagen op de grote Duitsers alsof het een lieve lust is, maar ondertussen staan in Genève natuurkundigen de kleinste deeltjes op elkaar te knallen en zaten tien jaar geleden in Amerika al biologen het genoom te sequencen. De filosofie heeft het nakijken.
Die stukje is niet een stuk tegen de filosofie of tegen filosofen, zo is het in elk geval niet bedoeld. Mijn beste vrienden zijn filosofen. Wel is het een oproep aan al die kritische en slimme denkers die zich filosoof noemen. Word actief! Kom uit die reactieve houding en neem ons mee in toekomstbeelden en visioenen. Lever een bijdrage! Wordt hoofdredacteur van een krant! Of nou ja, doe dat laatste maar niet.
