Wie wel eens heeft gevlogen met Ryanair weet: even doorbijten. Bij Ryanair geen gereserveerde plekken, wel hele lange rijen. Bij Ryanair betaalt de klant veel extra geld voor de bagage, en dus heeft iedereen een zo groot mogelijk pakket handbagage bij zich – dat vervolgens door ruimtegebrek vaak op schoot gehouden moet worden.
Bij Ryanair wordt er op een vlucht van 3 uur achtereenvolgens een rijdende bar, een parfumverkoop, een loterij waarin je miljonair kunt worden en weer een rijdende bar aangeboden. Alles uiteraard tegen betaling, service not included. Je bent als klant bij Ryanair consument in optima forma. Je wordt bestookt. Ryanair is wellicht de beste vertegenwoordiger van marktwerking, de consumptiemaatschappij en commercie. Dé exponent van het kapitalisme. En dus zou volgens de Zweedse journalist Per Svensson hij die linkse waarden heeft, niet met Ryanair moeten vliegen (Trouw 10-8). Een op het eerste gezicht logisch idee.
Voor Per Svensson en anderen is Rynair namelijk zo niet de duivel, dan wel een dankbaar bedrijf om als toonbeeld van kapitalisme tegen te ageren. Zo goedkoop vliegen, dat kan niet veilig, dat kan niet moreel O.K zijn. Ryanair zou kritische piloten ontslaan, ziek personeel dwingen toch te vliegen, stelselmatig te weinig brandstof meenemen, een duidelijk loopje nemen met de veiligheidsvoorschriften en als klap op de vuurpijl zou ze nooit zaken willen doen met vakbonden.
En terwijl Ryanair zich toch minstens zou moeten verdedigen tegen deze aantijgingen, lijkt het motto van het bedrijf ‘talk to the hand’ te zijn. Alles terwijl de winsten (11%) de pan uit stijgen. Want in plaats van terugkrabbelen in tijden van algehele kritiek op losgezongen marktwerking, draait Ryanair de budgetknop juist nog een tandje verder op. Baas van Ryanair Michael O’Leary stelde bijvoorbeeld in 2012 voor om staanplaatsen te introduceren, tot woede van zijn criticasters, en binnenkort gaat Ryanair ook geld vragen voor de handbagage. Het doel: nog meer geld uit de klanten wringen.
De kritiek zwelt verder aan. Marktwerking in deze extreme vorm, leidt duidelijk tot afbraak van de rechten van medewerkers en schaadt ook de belangen van klanten, die als vee worden behandeld. En de hoge kosten, wanneer een vliegtuig met net te weinig brandstof vol zongebruinde vakantiegangers uit de lucht valt boven Noord Brabant, zijn natuurlijk voor de samenleving. Ryanair dus als ultiem voorbeeld van het ongebreidelde kapitalisme: het lapt regels aan zijn laars, schaadt personeel en klanten, neemt te grote risico’s, welke de samenleving vervolgens draagt.
Per Svensson stelde onlangs in Trouw dat het oude Europese economische model van welvaartsverdeling, inclusief goede arbeidsvoorwaarden en overleg (vakbonden), op zijn retour is – het model Ryanair is aan de winnende hand. Een terugkeer naar de 19e eeuw dus, met zijn vintage kapitalisme: een kapitalisme dat een paar winnaars oplevert maar vele slachtoffers maakt. En geen bedrijf heeft hier volgens Svensson middels haar voorbeeldfunctie meer aan bijgedragen dan Ryanair. Hij verbaast zich er dan ook over dat 80 miljoen – ook linkse! – mensen per jaar niet hun geweten laten spreken, maar een ticket boeken bij Ryanair. Terechte kritiek misschien, maar Svensson ziet iets over het hoofd.
Want hoe schokkend slecht de arbeidsomstandigheden of hoe stuitend duur de koffie aan boord ook moge zijn, ondertussen vliegt wel iedereen voor 60 euro naar Stockholm, voor gemiddeld 100 euro naar Marrakesh, of – wanneer je echt op tijd boekt – voor nog veel goedkoper naar 163 andere bestemmingen. Naast het schaden van linkse waarden doet Ryanair nog iets anders: het emancipeert. Het maakt vliegen, samen met enkele andere budgetmaatschappijen wiens beleid vast vergelijkbaar slecht is, beschikbaar voor het grootste deel van de bevolking. En het brengt daardoor Riga, Madrid of Marrakesh voor de economische lagere klassen dichterbij. Ryanair emancipeert en integreert een Europese bevolking – een zijde van de medaille die in het Ryanair bashen vaak onderbelicht blijft.
Want hoewel de kritiek op Ryanair en de waarschuwing van Svensson deels terecht zijn, is het ook kritiek die vaak vanuit een geprivilegieerde positie gemakkelijk te berde wordt gebracht. Met twee keer dubbel modaal is het makkelijker vanaf Schiphol KLM te vliegen naar Rome, inclusief lunch aan boord en gecompenseerde C02. Anderen zijn mogelijk eerder aangewezen op budgetreizen, hoe kwalijk het businessmodel ook moge zijn. Een oproep aan hen, de klanten van Ryanair, om het bedrijf te boycotten is dan ook misplaatst.
Geplaatst tegenover het hardcore kapitalisme van Ryanair, is haar emancipatoire functie een apart gezicht. Het brengt de aanvallers van kapitalisme en de doorgeslagen marktwerking, hoe terecht en nodig de kritiek juist in deze tijden ook moge zijn, dan ook in de een lastige positie. Want is het niet juist erg democratisch en wellicht zelfs socialistisch, wanneer het Forum Romanum voor bijna iedereen binnen handbereik komt te liggen – arm én rijk? En is het niet juist erg prijzenswaardig, wanneer ook zonen en dochters van de minder bedeelden, de kans krijgen Barcelona te ontdekken? Dat klinkt misschien wat pathetisch, maar is wel degelijk een effect van het beleid van Ryanair en andere scherpprijzers. De lage prijzen hebben een prijs, maar ook een positief emancipatoir effect.
Linkse politiek waar Svensson naar verwijst – sociaaldemocratie – is van oorsprong een correctie op liberalisme en uiteindelijk ook op kapitalisme. Het haalt de scherpe randjes er van af. Ze verdeelt de verkregen welvaart op een eerlijker manier, emancipeert middels onderwijs en komt op voor arbeiders en diens rechten. Zo gezien zou Ryanair door politiek toezicht en controle, in Europees verband, zijn doorgeslagen budget ideeën moeten bijstellen en zijn personeel en klanten beter moeten behandelen. Onder druk zijn beleid wijzigen, zoals ook banken en woningcorporaties scherper aan banden werden gelegd.
Echter, het is te gemakkelijk om de positieve effecten van het de opkomst van het kapitalistische Ryanair te vergeten, of om het bedrijf zoals in het welvarende Noorwegen werd voorgesteld te boycotten. Ook het aanspreken van linkse mensen op hun geweten zoals Svensson onlangs deed is te gemakkelijk, zeker vanuit een geprivilegieerde positie. Net als het kapitalisme als geheel, dat onderwijs en werk voor velen dichterbij bracht, is ook Ryanair in de kern een emancipator. Maar wel een smerige, die de misstanden in zijn bedrijf zou moeten aanpakken onder druk van politiek.
