Solidariteit en Europa – twee tegenpolen?

Welke vorm en inhoud moet Europese samenwerking krijgen in het sociaal-democratische antwoord op de mondialisering van het kapitalisme teneinde een meer solidaire samenleving te realiseren en waarborgen? Ter inleiding worden de effecten van de mondialisering van het kapitalisme besproken. Vervolgens wordt ingegaan op het begrip solidariteit en ten slotte zal een eerste aanzet gedaan worden om een ‘sociaal-democratisch’ antwoord te formuleren.

De effecten van de mondialisering van het (casino) kapitalisme
De Nederlandse samenleving staat aan de vooravond van ongekende bezuinigingen, die gepaard gaan met een structurele achteruitgang van de kwaliteit in onder andere de zorg (Pgb, uitkleden basispakket, verhogen eigen risico), het Openbaar Vervoer (duurder en minder frequent) het hoger onderwijs (verhoging collegegelden, boetes voor langer studeren, grotere colleges, minder werkgroepen) en de toegankelijkheid van het culturele aanbod. Dat zijn sectoren die bepalend zijn voor de leefbaarheid van een samenleving en daarom de sociaal-democratie aangaan. Het huidige kabinet hanteert daarbij het mantra van de vrije markt en de eigen verantwoordelijkheid daarbinnen. Het is ongewis wat voor ellende daaruit de komende jaren nog meer voortvloeit. Het is deze ideologie en de maffiose wijze waarop deze tot uiting kwam in de financiële sector die de huidige economische crisis heeft veroorzaakt.

Terwijl de Nederlandse politiek zich laat meesleuren in het ene mediadrama naar het andere en elke politieke partij haar eigen Mauro-traan wil claimen is het ideologische debat totaal afwezig. De politiek lijkt a-politiek geworden. Het lijkt verworden tot enerzijds populistische stoere praat van de categorie ‘wij gaan boeven vangen’ en anderzijds bureaucratische ‘beleidsdiscussies’. Alhoewel beide inherent zijn aan het politiek debat is de dynamiek van beide fenomenen gevaarlijk wanneer een ideologisch debat ontbreekt. Dan immers ontbreekt het aan een kader. Juist nu, terwijl de eurocrisis in volle hevigheid tiert en de wereldhandel nog lang niet herstelt is van de klappen uit 2008 en 2009, is het tijd om pas op de plaats te maken. Bezuinigingen van 18 miljard en miljarden leningen en garantiestellingen om de euro overeind te houden kunnen niet worden afgedaan als business as usual. Daarvoor zijn de implicaties simpelweg te groot voor ons kleine land.

Het ideologische debat over de rol van de overheid in internationaal perspectief moet opnieuw gevoerd worden. Het is namelijk de afwezigheid van diezelfde overheid (het grote dereguleren) in IJsland en in de VS die de opkomst van de nieuwe maffia heeft gefaciliteerd. Bankiers in de top van de financiële sector in de VS, hun lobbyisten en oud-collega’s bij de overheid en economische ‘wetenschappers’ annex adviseurs hielden elkaar jarenlang niet alleen het hand boven het hoofd, maar profiteerden met ongekende miljoenen bonussen van frauduleuze praktijken met credit default swaps. (Inside Job 2010)

Het is geen puur Amerikaanse aangelegenheid, waar wij als handelsland nu eenmaal deels van afhankelijk zijn. Nederland zal haar mores hoe dan ook moeten aanpassen aan globale ontwikkelingen wil zij overleven in een geglobaliseerde wereld. Dat wil echter niet zeggen dat wij onze oren moet laten hangen naar goedkope retoriek die met de vrije markt ideologie gepaard gaat. Net als IJsland de keus heeft gemaakt zijn financiële markten open te gooien, met alle consequenties van dien, zo heeft de Nederland de keus om een belastingparadijs te zijn. (Zembla oktober 2009 en de Volkskrant oktober 2011).

Twee soorten solidariteit
Socioloog Durkheim onderscheidde twee vormen van solidariteit: mechanische solidariteit en organische solidariteit (Emile Durkheim, De la division du travail social ,1893). Mechanische solidariteit bestond in premoderne samenlevingen met weinig sociale differentiatie en dezelfde normen en waarden. Hierdoor was door een groot collectief bewustzijn sprake van sterke sociale pressie. Organische solidariteit ontstaat daar waar sociale differentiatie optreedt. Dit gebeurt bij sociale arbeidsdeling. Het gevolg is wederzijdse afhankelijkheid.

Zonder verder in te gaan op de achterliggende gedachten achter deze begrippen is het interessant om Durkheims ‘waarschuwing’ bij de organische solidariteit in complexe samenleving aan te halen. Durkheim waarschuwde dat bij een te snelle overgang naar een nieuwe ordening van functies, normen en waarden onvoldoende voltooid zijn. Hierdoor ontstaan contraproductieve vormen van differentiatie die hij anomische arbeidsdeling noemde. Deze gemoedstoestand bij individuen wordt gekenmerkt door het afwijzen van standaarden en normen.

De signalen, zoals ook verwoord in de laatste editie van Socialisme en Democratie (9/10 2011), dat we leven in een tijdperk van anomische arbeidsdeling of daar op af stevenen door verdere onderwaardering van bepaalde vormen van arbeid en de daarbij horende bescherming, klinken in tijdens van economische crisis steeds luider. Als men streeft naar een meer solidaire samenleving, zoals in de vraagstelling zit inbegrepen dan is vraag vervolgens aan wie vragen wij solidair te zijn en jegens wie? De vraag waarom wij een Europees Noodfonds ondersteunen terwijl we tegelijk miljarden bezuinigen is volkomen gerechtvaardigd.

Interessant hierbij is de rol van de middenklasse. De normen binnen een samenleving worden immers vaak bepaald door de waarden van de middenklasse. De middenklasse is echter een diffuus begrip geworden, onder andere door de opkomst van ZZP’ers en zelfstandige kenniswerkers. Deze groep heeft enerzijds baat bij de positie van Nederland als poort naar Europa, maar voelt anderzijds de bezuinigingen direct in de eigen portemonnee. Zo genieten ZZP’ers in tijden van economische crisis niet de bescherming die mensen in loondienst van oudsher wel hadden. De vraag is dus aan de orde wat het begrip middenklasse nog betekent? Voor welke groep staat dit begrip en wat vindt de middenklasse? Is zij solidair met de Europese gemeenschap? Vragen die hier niet beantwoord kunnen worden, maar van belang zijn voor een volledig antwoord op vorm en inhoud van de toekomstige Europese samenwerking.

Een sociaal-democratisch antwoord
De verhouding tussen het korte en minder diepgravende ‘antwoord’ hieronder en de inleidende stukken hierboven laat zien dat een volledig antwoord nog niet mogelijk is. Een eerste conclusie moet dan ook zijn dat de sociaal-democratie dient terug te keren naar haar geloof van de grondige analyse van het probleem, voordat er (populistische) uitspraken gedaan worden of zelfs oplossingen aangedragen. Dat is een stap in de richting van de marxistische traditie, waarin de analyse voor alles ging. Juist nu het begrip Europese Unie, en zeker de Europese Monetaire Unie volop ter discussie staat is een analyse van wat er aan de hand is noodzakelijk. Het is bizar te constateren dat Europese leiders al sinds 2008 het ene na het andere noodpakket aankondigen, terwijl een fundamentele analyse van de economische problematiek lijkt te ontbreken. Een tweede conclusie is dat de sociaal-democratie vanuit haar ideologische uitgangspositie ferm uitdraagt wat solidariteit betekent. Het is geen begrip of houding die de staat van haar inwoners kan eisen. Het is een wederzijds afhankelijkheid, waarbij er sprake moet zijn van een balans. De balans is zoek op moment dat landen zich structureel niet aan Europese monetaire afspraken houden (Jaap van Duijn, De schuldenberg, 2011). Daar moeten consequenties aanzitten op het moment dat zij structurele impact hebben, wat Griekenland en andere Zuid-Europese landen aangaat dus minimaal tien jaar geleden. Alleen dan heeft de sociaal-democratie met haar solidariteit een geloofwaardig alternatief. Een laatste conclusie waar niemand onderuit kan is dat de sociaal-democratie als hoeder van de arbeid versus de macht van het kapitaal moet zorgen voor krachtige internationale financiële wetgeving. Het kapitaal is opnieuw, of nog steeds in handen van een kleine elite met buitensporig veel macht dankzij een uitgestrekt netwerk. Het is aan de sociaal-democratie om opnieuw de strijd aan te gaan.


Micha Lubbers avatar

Deel Dit ARtikel

Verder Lezen?