“Zo, heb ik toch even mooi een paar nieuwe schoenen voor maar vijf tientjes. Dat is toch geen geld.” Het kapitalisme in de hoedanigheid van multinationals heeft perfect begrepen dat de consument niet geïnteresseerd is in de impact die de productie van zijn goedkope behoeftebevrediging teweeg brengt. Niet omdat de consument niet wil, maar omdat hij niet begrijpt wat de impact is. Daar doen de huidige voorlichtingscampagnes en de wirwar aan labels niets aan.
De consument begrijpt dat een product ofwel betaalbaar ofwel onbetaalbaar is. De kosten die de consument ervaart bij zijn aankoop zijn echter niet de werkelijke kosten, want daarin zouden ook de sociale impact en de impact op de natuur in moeten worden meegenomen. Om uiteenlopende redenen gebeurt dit niet, waardoor – zoals dat zo mooi heet – we de werkelijke kosten vooruitschuiven naar de volgende generatie. Overigens is dat slechts een deel van het verhaal, want als je kijkt naar de wereldwijde (kansen)ongelijkheid en ervaring van de milieu gevolgen van ons consumptiepatroon dan worden niet slechts toekomstige generaties zwaar benadeeld. Een recent voorbeeld dat prominent in het nieuws kwam, zijn de slechte arbeidsomstandigheden in kledingfabrieken in Bangladesh. Het zijn deze situaties met lage loonkosten die de lage kledingprijzen in het Westen en winsten voor multinationals mogelijk maken
Door een hoog opleidingsniveau in Nederland is de gemiddelde Nederlander zich op een bepaalde manier wel bewust van de scheve verdeling tussen lusten en lasten van het kapitalistische systeem en daarbij passende productiewijzen, gedreven op winstmaximalisatie en afschuiven van de werkelijke kosten op anderen. Zij handelt er echter niet naar, omdat het gevoel dat het algemeen belang onder druk staat, ontbreekt. Volgens de kapitalistische logica bestaat er namelijk niet zoiets als een algemeen belang, een globaal belang of laat staan een belang dat verder reikt dan ons bestaan of de kennis die wij kunnen ontwikkelen over de toekomst. In de kapitalistische logica bestaat er alleen het eigenbelang en dat is vertaald in het wel of niet kunnen betalen van een bepaald product. Zo lang de prijzen relatief laag blijven, maar niet te laag zodat iedereen ze kan betalen (want ongelijkheid is de motor van het kapitalisme) wordt het eigenbelang niet aangetast.
De huidige samenlevingen, of beter gezegd de Westerse vrije markt maatschappijen of consumptiemaatschappijen, zijn dan ook niet meer gericht op het algemeen belang, want niemand weet meer wat dit betekent omdat welzijn niet accuraat in geld is uit te drukken. Laat staan toekomstig welzijn (van nog niet stemmende generaties). De huidige consumptiemaatschappijen dienen het kapitalisme door slechts te focussen op economische groei die ervoor zorgt dat de kiezer annex consument zijn producten kan kopen. De volgende regering mag de milieu- en sociale problemen oplossen. Zonder ingrijpende veranderingen in ons huidige kapitalistische systeem, alle goede bedoelingen van nationale en lokale overheden om een duurzame economie te stimuleren ten spijt, verandert er niets. Als dat ook nog gepaard gaat met efficiëntie denken binnen de overheid, leidt dit vooral tot boekwerken vol onzinnige indicatoren. De website pianoo.nl is hiervan een mooi voorbeeld. Hier staat voor allerlei overheidssectoren aan welke duurzaamheidsdoelstellingen er voor de inkoop van producten voldaan moet worden. Zo staat er hoeveel procent van de kaas biologisch geproduceerd moet zijn om duurzaam genoemd te mogen worden. Dat de kaas vervolgens in afzonderlijke plakjes in plastic zakjes wordt aangeboden in de bedrijfskantine, die in het kader van efficiëntie is uitbesteed waardoor de medewerkers niet meegaan naar de jaarlijkse personeelsdag, doet even niet ter zake.
Moeten die schoenen dan 70 euro worden, zodat 20 euro verdeeld kan worden aan bomen en kansen voor mensen in productielanden? Het zou zo maar een oplossing kunnen zijn. De verdeling van welvaart gaat in westerse maatschappij via belastingen en waarom geen belasting heffen op belastende producten? Louis Meuleman en Roel in ’t Veld stellen in Socialisme & Democratie (juli 2013) bouwstenen voor een duurzaamheidsaanpak voor. “Sociale duurzaamheid betekent ook dat de belastinggrondslag verder zou moeten verschuiven van arbeid naar verspilling en vervuiling.” De nationale regering zou echter electorale zelfmoord plegen door mensen de toegang tot bepaalde producten te ontzeggen door ze duurder te maken en bovendien dit geld ‘over te maken’ naar gebieden en mensen die niet kunnen stemmen. Een incentive voor politici voor een dergelijke nationale belasting ontbreekt en zal er om die reden niet komen. Alleen een internationale belasting zou voor een enorme impuls naar betere producten kunnen leiden, omdat goedkoop produceren dan duurkoop wordt en weloverwogen produceren een lager belastingtarief betekent. Onze huidige internationale instellingen, zoals het IMF en de Wereldbank, falen op dit onderdeel consequent doordat zij economische groei als uitgangspunt nemen binnen de bestaande rekenmethode waarin een breder begrip van welzijn niet inbegrepen zit. De nationale lidstaten zullen nooit een overeenkomst bereiken over eerlijke productiewijzen, omdat de consumerende westerse landen binnen het huidige kapitalistische vrije markt systeem economische groei als hoofddoel hebben. De lage lonen landen zijn onvoldoende in staat een vuist te maken, vanwege de enorme financiële ongelijkheid tussen hen en de afnemende landen. Het internationale bedrijfsleven – geheel conform de kapitalistische logica – profiteert van deze machtsongelijkheid en versterkt haar door zowel de productiekosten zo laag mogelijk te houden als de verkoopprijs zo hoog mogelijk te maken, met als ultieme doel winstmaximalisatie binnen het lopende boekjaar.
Heeft voorlichting ten behoeve van bewustwording of zelf duurzaam kopen en leven dan geen zin als het systeem waarbinnen wij leven – het kapitalisme – als zodanig niet verandert of hoogstens qua vorm? Individuele vrijheid, creativiteit en zelfontplooiing – de waarden van de 1968 generatie – zijn immers als een wolf in schaapskleren vercommercialiseerd. Zo erg, dat je een man van middelbare leeftijd, een stevige bierbuik en een dikke horloge ziet rondlopen in een knalroze spiksplinternieuwe polo met daarop: ‘vintage world 1996’. Vintagekleding of kortweg vintage is oude kleding die een nieuw leven krijgt. Geen idee wat er in 1996 allemaal zo vintage was, maar met hergebruik heeft het niet te maken. Positief beschouwd kan dit ook betekenen dat het kapitalisme zich zal omvormen tot een duurzame wolf in schaapskleren. Een vegetarische wolf die innovatief op zoek is naar nieuwe producten met respect voor het milieu. Niet omwille van een hoger ideaal, maar simpelweg omdat andere productiewijzen te duur zijn geworden of dat consumenten weigeren niet duurzame producten te kopen. Zo ver is het helaas nog lang niet en tot die tijd teren we en masse in op de eindige aarde.
Zowel het belasting-alternatief als ‘het komt vanzelf wel goed’ -alternatief vallen binnen de logica van het kapitalisme zult u opmerken. Dat klopt en beide zullen op de korte termijn ook weinig zoden aan de dijk zetten, als een van beide al ooit werkelijkheid wordt. Een derde alternatief is – hoe Hollands – een compromis tussen beide: een marktoplossing gecombineerd met een sterke rol voor de overheid. De nationale overheden moet grootschalige bewustwordingscampagnes gaan opzetten die ertoe leiden dat mensen de werkelijke kosten van producten leren begrijpen. Geen gepriegel in de marge met labels die elkaar tegenspreken, maar een bewustwordingsbeleid diep geïntegreerd in het onderwijssysteem en de publieke omroep (toch nog handige staatstelevisie). De achilleshiel van de multinational is ook inherent aan het ideale kapitalisme: de kritische consument. Een bewuste consument kan namelijk besluiten een product niet te kopen of een duurzaam alternatief aan te schaffen. Een multinational heeft er dan ook geen enkel belang bij de consument voor te lichten over de werkelijke kosten van het aangeboden product. Een onwetende consument is een makkelijke consument. Een beetje goed gevoel creëren via de reclame en klaar is Kees. Met een grootschalige bewustwordingscampagne die doordringt tot in de haarvaten van de samenleving legt de overheid de verantwoordelijkheid daar waar die hoort in een democratie: bij de burger. De overheid dient de consument ervan bewust te maken van dat ‘het mondiale kapitalisme van nature inconsistent is’, zoals Slavoj Zizek stelt in de Groene (25 juli 2013). Het prediken van democratie gaat, volgens Zizek, hand in hand met het steunen van Saudi-Arabië. Als we na onze bewustwording alsnog met zijn allen besluiten dat het leven van onze kinderen en kleinkinderen ons geen niets interesseert, dan hebben we dat in ieder geval niet voor ons laten bepalen door anonieme multinationals en de reclamewereld.
Noot: Den Uyl schreef met ‘Om de kwaliteit van het bestaan’ uit 1963 (!) al eens een zeer kritisch betoog over de kapitalistische productiewijze en met name het belang van een internationale aanpak van de ongelijkheid. Enige nederigheid over de impact van dit artikel is dus op zijn plaats. Echter, wie hoop op verandering ten goede verliest, verliest de lust om een waardevol leven te leiden en daarvoor is de schrijver dezes net even iets te jong.
