Je hoort wel eens mensen zeggen dat ze politicologie zijn gaan studeren omdat ze de politiek in wilden. ‘De politiek’, daar bedoelen ze dan ‘Den Haag’ mee. De slimmeriken onder hen wisten: politiek gaat niet alleen over mooie idealen, maar ook over hoe je die idealen in de praktijk moet brengen. Mensen die zichzelf nog wat slimmer achtten, gingen ook economie studeren. Omdat ze wilden weten ‘hoe het geld verdiend wordt’, om daarmee het verwezenlijken van die mooie idealen ook te kunnen betalen.
Dit lijkt onschuldig, het klinkt volwassen, maar het is pure ideologie. Het is de wereld bezien door een ideologische bril. De neo-liberale. Politieke idealen worden gezien als dingen die geld kosten. In de politiek gaat het vervolgens om die kosten. En dat is niet onschuldig.
In het essay Van Waarde wordt duidelijk gemaakt wat ‘drie decennia liberalisering’ heeft gebracht. Het op neoliberale leest schoeien van de samenleving heeft een aantal belangrijke waarden weggedrukt. In de levens van mensen zoals die voor het boek Vooruit zijn opgetekend, staan waarden als bestaanszekerheid, goed werk, verheffing en binding onder grote druk. En als je die zaken beziet in termen van kosten, zal dat voorlopig nog wel even blijven.
Kan het anders? Ja, mits we beginnen om onze politieke en maatschappelijke idealen op een andere manier te formuleren. Als we op een andere manier over ‘politiek’ gaan denken. Het Van Waarde-project benadrukt het: politiek is er om greep op het leven te realiseren. Gezamenlijk greep op de ontwikkelingen van onze samenleving en in de wereld, als individuele burgers greep op ons eigen leven.
Op dit moment hebben we die greep niet. ‘De economie’ heeft de afgelopen dertig jaar juist ruim baan gekregen, en kan nu dus ongehinderd door politieke zeggenschap zijn schokkende gang gaan. Op individueel niveau hebben mensen zoals Esther, Birgit, Joris en Malia, allen geportretteerd in Van Waarde, op hun eigen individuele wijze geen greep op het bestaan: niet op hun werk, niet op hun opleiding, niet op waar je wel of niet bijhoort.
Door politiek te bedrijven proberen mensen greep op het leven te krijgen. Hou dat even vast, en lees dan de reactie op Van Waarde van Wouter Bos. Je door waarden laten leiden klinkt mooi, aldus Bos, maar wie gaat dat betalen? Wat de sociaal-democratie wil is allemaal mooi, maar het kan niet. Er zijn ‘ontwikkelingen’ die het te moeilijk maken, die de politieke mogelijkheden inperken. Sorry mensen, we kunnen niet anders, de realiteit dwingt ons. Fout! Politiek betekent dat je probeert de omstandigheden de baas te worden, dat je je juist niet neerlegt bij economische en technologische ontwikkelingen. Dat je probeert, inderdaad, daar greep op te krijgen.
Bos, politicoloog en econoom, is blijven hangen in het ‘there is no alternative’. We kennen het inmiddels als hoeksteen van het neoliberale paradigma. We hebben ons er drie decennia door laten gijzelen. In de jaren tachtig is het begonnen: ‘de verzorgingsstaat wordt te duur, we moeten bezuinigen’. In de jaren negentig was het: ‘laten we zo veel mogelijk de economie aanjagen, dan kunnen we met het geld dat dat oplevert leuke dingen voor de mensen doen’. Telkens is daarbij de leidende ideologische vooronderstelling: mooie politieke idealen, leuk en aardig, maar ze kosten te veel geld. Sociaal beleid kan misschien als het goed gaat, vooruit, maar als het slecht gaat, hup, weg ermee.
Wie zijn neo-liberale bril ophoudt en in kosten blijft denken, zal altijd deze versoberingsboodschappen prediken. Heel de overweging om te kijken wat mooie politieke idealen opleveren, niet alleen economisch, maar ook in waarden, is dan onmogelijk. Aan sociaal-democraten de opdracht te laten zien dat het anders kan. Tijd om van bril te wisselen.
