‘For the people’, ‘Vote for change’ en ‘Flushing toilets for all’. Manifesten zijn gepresenteerd, vlammende speeches zijn uitgesproken en de posters zijn geplakt: Zuid-Afrika maakt zich op voor de lokale verkiezingen op 3 augustus. In honderden gemeentes gaan rond de 14 miljoen mensen naar de stembus om te stemmen voor misschien wel de belangrijkste verkiezingen sinds 1994. Uit de uitslag zal blijken in hoeverre de positie van regeringspartij ANC en haar president Jacob Zuma tanende is, en welke ruimte er voor andere politieke partijen ontstaat om te profiteren van de ontevredenheid over het regeringsbeleid en vermeende corruptie.
Eerst een korte geschiedenis: na een decennialang regime van apartheid en witte overheersing werd bij de eerste vrije verkiezingen in 1994 Nelson Mandela, leider van de vrijheidsbeweging ANC, gekozen als eerste zwarte president van Zuid-Afrika. Zijn belangrijkste opdracht, het land bij elkaar houden en voor verzoening zorgen na de gruwelijkheden van de apartheid, lukte aardig: instabiliteit en burgeroorlogen zoals in veel andere Afrikaanse landen na dekolonisering, onafhankelijkheid of vrijheid, werden voorkomen. Maar snel werd duidelijk dat Zuid-Afrika voor een nog grotere opdracht stond: het oplossen van de economische apartheid en het dichten van de inkomens- en vermogenskloof tussen de rijke witte bovenlaag, wonend op boerderijen en in met hekken afgesloten suburbs, en de arme zwarte bevolking in de townships.
Dit bleek een Herculestaak: Mandela’s opvolger Thabo Mbeki en huidig president Jacob Zuma slaagden er niet in om deze kloof te dichten. Slechts een klein deel van de zwarte bevolking wist economisch te profiteren van de post-apartheid, maar velen bleven arm, verstoken van water of elektriciteit. Nog steeds is 30 procent van zwarte bevolking werkloos, tegenover slechts 7 procent van de witte Zuid-Afrikanen. Economisch verkeert het land in zwaar weer: al maanden bungelt de kredietwaardigheid van Zuid-Afrika boven ‘junk status’, waardoor de reputatie van Zuid-Afrika als gateway voor investeringen voor de rest van het continent onder druk staat. Daarnaast kampt het land met veel criminaliteit en een grote instroom van Zimbabwaanse migranten. Het lukt de regering niet om succesvol in te grijpen: veel Zuid-Afrikanen zijn boos over het onvermogen van de overheid om beleid daadwerkelijk uit te voeren.
Bovendien is het presidentschap van Zuma omgeven door corruptie en schandalen. Is het niet vanwege persoonlijke integriteitskwesties zoals de dure auto’s van zijn vier vrouwen of zijn met belastinggeld betaalde zwembad, dan is het wel om politieke kwesties. Zo verving hij zijn minister van financiën van de ene op de andere dag door een onervaren parlementslid waardoor beurskoersen kelderden. Ook is er felle kritiek op de politieke invloed op staatsomroep SABC, die heeft aangekondigd geen gewelddadige protesten meer te verslaan ‘vanwege een mogelijk domino-effect’ en niet meer negatief te berichten over Zuma ‘omdat de president meer respect verdient’.
Toch zullen veel Zuid-Afrikanen de ANC en Zuma blijven steunen. Een basisschooljuf van 39 uit Soweto hoefde niet lang na te denken toen ik vroeg wat ze ging stemmen: “I vote ANC because freedom didn’t come for free. People died for it, you know.” De apartheid ligt nog vers in het geheugen. Maar de onvoorwaardelijke steun aan de ANC begint scheurtjes te vertonen. Andere partijen zien hun kans schoon.
Aan de ene kant is er de Democratic Alliance (DA) die al sinds enkele jaren succesvol een aantal gemeentes in en rond Kaapstad bestuurt. Deze liberale partij is vooral aantrekkelijk voor de en witte en zwarte middenklasse, en kan misschien op meer steun rekenen sinds de jonge partijleider Mmusi Maimane (36) aan het roer staat. Veel zwarte Zuid-Afrikanen noemen hem echter een ‘bounty’: bruin van buiten, maar wit van binnen. Voor veel mensen blijft de DA een witte partij, waardoor zij niet de potentie heeft om uit de groeien tot brede volkspartij.
De ogen zijn nu vooral gericht op de Economic Freedom Fighters (EFF) van oud-ANC Jeugdliga voorzitter Julius Malema. Met hun rode baretten en in rode overalls gestoken parlementsleden staan ze bekend als links-populistisch en radicaal. Hoewel Malema officieel geweldloosheid predikt, scandeerde hij in het verleden bij rally’s regelmatig ‘Shoot the boer!’, volgens hem een symbolische manier om een eerlijke herverdeling van land te bezingen. Daarnaast veroorzaken zijn aanhangers veel onrust op universiteiten waar ze fel ageren voor de verwijdering van koloniale elementen, zoals standbeelden van witte oud-politici.
Malema kan vooral rekenen op steun van jonge zwarte Zuid-Afrikanen die échte verandering willen zien. Het is meer dan een partij in de marge: de kleindochter van ANC prominent Olivier Tambo heeft zich inmiddels aangesloten bij de partij. Het is de eerste keer dat de EFF meedoet aan de lokale verkiezingen, en hoewel ze nergens een meerderheid zullen halen, vormen ze een belangrijke graadmeter voor de ontevredenheid over de ANC en Zuma. Uit peilingen blijkt dat ze kans maken op 20% van de stemmen, een flinke hap uit de achterban van de regerende partij.
Ondertussen laaien protesten op en zijn diverse lokale ANC kandidaten vermoord vanwege de interne strijd in de partij. Het zijn de meest onrustige verkiezingen sinds ’94 en de veel Zuid-Afrikanen die ik sprak, zien de toekomst somber in. Als de ANC niet meer de grootste is, dan zullen ze coalities moeten vormen in een politiek landschap waar partijen elkaar naar het leven staan: vrijwel een onmogelijkheid. Bovendien moet de opvolging binnen de ANC geregeld worden omdat Zuma niet gekozen kan worden voor een derde termijn: de vraag is of de ANC de corruptie van zich af kan schudden.
Oud-politicus Frederik van Zyl Slabbert zei eens dat niet zozeer de eerste verkiezingen na dekolonisatie, onafhankelijkheid of post-apartheid het belangrijkste zijn voor een land, maar vooral de eerste verkiezingen waar de partij die deze onafhankelijkheid of vrijheid leidde, niet meer de grootste is. Dat lijkt bij deze verkiezingen het geval, en anders zijn ze op zijn minst een voorbode voor wat Zuid-Afrika met de volgende presidentsverkiezingen in 2019 te wachten staat.
Janneke reist momenteel door Zuid-Afrika en volgt de verkiezingen op de voet.
