In Portugal gaat al decennia een mopje de ronde. Het gaat ongeveer zo: God bespreekt met Petrus hoe hij op een blauwe maandag de landen van Europa schiep. Zo maakte hij een land, groot en met zee rondom, een schitterend eiland met mooie kusten, maar het kan er koud zijn en regenen: dat is Engeland. Ik maakte ook een land, zegt God, waar de schitterende gebergtes liggen, dat grenst aan de zee en de Alpen, maar waar ook uitgestrekt binnenland ligt waar geen mens wil zijn en dat noem ik dan Frankrijk. En zo vertelde God aan Petrus hoe hij één voor één de landen schiep. Tot slot vertelt God hoe hij een land maakte, dat de mooiste kusten, de fijnste steden, de lekkerste vis en de meest mooie groene heuvellandschappen in zich droeg: Portugal. Maar God, vraagt Petrus verbaasd, hoe komt het dat u alle landen iets goeds geeft, maar ook iets slechts, alle landen zijn in evenwicht, behalve Portugal. Oh zegt God, wacht maar tot je ziet wat voor mensen ik er in heb gestopt…
Het is een grap die je eigenlijk niet mag maken als je niet Portugees bent. Het is niet aan jou om de Portugezen in te wrijven dat ze veel klagen of zo vaak stilzwijgend en melancholisch voor zich uit kijken. De Portugees is met een gemiddelde score van 5 uit 10 weliswaar het meest ontevreden met het leven van alle Europeanen (gemiddelde is 6,6), maar hoe goed Portugezen ook kunnen klagen, vooral over hun eigen land, zo boos kunnen ze je aankijken wanneer je als buitenlander licht kritisch spreekt over hun land. Deze waarschuwing vind je in de meeste reisgidsen. En terecht natuurlijk. Het is als zeuren over je eigen familie: je zou het zelf kunnen zeggen maar als een ander het zegt klinkt het toch anders.
Maar een rare zomer is het wel, heb ik van de Portugezen begrepen. Het weer is niet goed, de toeristen gedragen zich anders dan normaal en de rood-groen gekleurde voetbalshirts van het nationale elftal hangen er na het voor Portugal teleurstellende WK triestig bij. En dan is er natuurlijk ook nog ‘that damn crisis’.
Het land is, om met Tony Judt te spreken, ook erg moe. Ambitieuze jeugd is al voor een goed deel vertrokken en werkt in bijvoorbeeld Nederland of Duitsland. Zij die achterbleven krijgen van hun ouders of vrienden het advies om ook te gaan. Voor een jonge Portugese ingenieur is er in de omgeving van Lissabon geen werk – de 28-jarige dochter van onze gastvrouw werkt sinds april in Nijmegen. Haar jongere zus werkt met een universitair diploma op zak sinds kort als receptioniste op de gemeentelijke camping.
De jeugd vindt zijn weg en zoekt zijn heil, net als zo vele Grieken of Spanjaarden, elders. Na verschillende kleuren crisis is een jas uitgedaan. De financiële crisis, recent nog opgelaaid bij het omvallen van het oorspronkelijke familiebedrijf Banco de Espirito Santo, heeft in het meest westers gelegen land van Europa veel schade toegebracht. Het leidde tot een nationale schuldencrisis die de blik richtte op het trage en opgeblazen publieke apparaat. Voor de crisis had Portugal relatief meer ambtenaren dan ieder ander Europees land, maar toch het op 1 na traagste justitiële systeem van Europa. Alleen in Italië moet je langer wachten.
Het is ook een land waar de ongelijkheid groot is en blijft. In Cascais, waar de jetset van Lissabon nog altijd tussen de toeristen haar zonuren maakt, is die ongelijkheid zichtbaar. De dure zeilboten in de haven waar een zeventigjarige mevrouw de ijsjes verkoopt, een pensioen lijkt haar niet toe te komen, vormen een schril contrast. Portugal heeft de hoogste ‘Gini-coefficient’ van Europa en het is nog altijd vooral de bovenste dertig procent van de inkomensverdeling die profiteert van belastingvoordelen of pensioenvoorzieningen (Figuur 1).
De rijkste dertig procent profiteert in Portugal, waardoor ongelijkheid eerder toe- dan afneemt (Bron: OECD)
Op een kermis in het plaatsje Peniche zien we de vermoeide gezichten van de kraamhouders. Het is niet druk op de kermis en dat is het lijkt erop dat het al een tijd niet zo is geweest. Uit iedere kraam schalt de harde en vrolijke housemuziek maar de kermisgangers, voornamelijk toeristen, wandelen de meeste ouderwets aandoende attracties voorbij. Het is een beeld dat bij mij de crisis van de afgelopen zes jaar zichtbaarder maakt dan ooit.
Zij die niet zijn geëmigreerd zoeken hun inkomsten uit anderen bronnen. Ze verhuren een kamer – of het halve huis – via AirBnB of verhuren zichzelf als gids in het sprookjesachtige stadje Sintra. De Portugezen hebben door de strak aangetrokken broekriem veel van hun banen en dromen verloren. Maar trots op hun cultuur, historie en recente ontwikkeling tot democratische rechtstaat blijven ze. Het land en de mensen hebben mijn hart gestolen.
