Jordy Rutten schreef laatst voor deze site dit artikel over directe democratie. Hij pleit hierin hartstochtelijk voor referenda en vindt dat die zo snel mogelijk in Nederland gemeengoed moeten worden. Het stuk geeft een goede diagnose van de ziekte waar de democratie aan lijdt, maar het referendum is het verkeerde medicijn.
Referenda doen meer kwaad dan goed
Veel burgers hebben het idee dat ze niet gehoord worden. Dat ze geen invloed hebben op het politieke systeem. Dat het niet uitmaakt of ze door de kat of de hond worden gebeten. Ze vervreemden van de politiek en lijken het permanent oneens te zijn met de regering, welke er ook zit. Ik deel die analyse met Jordy. Ik deel alleen niet zijn pleidooi voor referenda. Daarvoor heb ik de volgende argumenten:
- Referenda bestaan uit een vraag waarop je alleen maar met ‘ja’ of ‘nee’ kunt antwoorden. Alle nuance ontbreekt. Een referendum met meer dan twee antwoorden heeft dan weer het probleem dat het lastig is om vast te stellen welk standpunt heeft gewonnen, als geen van de standpunten een meerderheid heeft gehaald.
- Amenderen bij een referendum is onmogelijk. Betere ideeën komen zo niet aan het licht.
- Uitslagen van referenda hebben de neiging om beïnvloed te worden door de stemming over de zittende regering. Referenda worden hierdoor vaak een afrekenmoment om tegen de zittende regering te stemmen, in plaats van dat ze de mening van het volk goed weergeven.
- Mensen die tegen een initiatief zijn hebben vaak een grotere prikkel om op te komen dagen, dan mensen die voor zijn. De uitslag wordt hierdoor vertekend.
- Mensen die zich goed hebben verdiept in de materie hebben evenveel invloed op het eindresultaat als mensen die zich nauwelijks hebben verdiept, en ook gaan stemmen.
- De vraagstelling van een referendum bepaalt voor een belangrijk deel de uitkomst, die hiermee beïnvloed kan worden.
- Doordat de meeste mensen maar hoogstens matig geïnformeerd zijn over de vraag in een referendum, hebben de mensen de neiging hun primaire reactie te volgen bij het bepalen van hun stemkeuze. Deze reactie is vaak niet bepaald het toonbeeld van redelijkheid.
Jordy haalt in zijn artikel een aantal voorbeelden van referenda aan die succesvol waren. Het klopt inderdaad dat Ierland nu een homohuwelijk kent dankzij het referendum. Zwitserland kent daarentegen een minarettenverbod, ook dankzij het referendum. Als je morgen in Nederland referenda zou houden om de grenzen te sluiten of de doodstraf in te voeren, vrees ik dat er een aanzienlijke kans is dat de bevolking daar voor stemt. Dat moeten we toch niet willen, als linkse mensen?
Het referendum komt binnenkort weer in de schijnwerpers te staan. We krijgen binnenkort namelijk een referendum over het associatieverdrag met Oekraïne. Dit is een typisch voorbeeld van hoe verkeerd een referendum kan werken. Bijna niemand weet waar de kwestie daadwerkelijk over gaat. Rechtse media manipuleren de boel en proberen er een keus voor of tegen de EU en de regering van te maken. Het redelijke debat lijkt op voorhand haast onmogelijk. De kans dat er een ‘nee’ komt tegen dit verdrag lijkt me dan ook haast 100%.
Ik ben me er volkomen van bewust dat een aantal van de door mij genoemde bezwaren voor referenda ook gelden voor ons huidige democratische systeem. Daar heb ik dan ook kritiek op en ik denk dat we ons democratisch systeem daarom flink kunnen en moeten verbeteren.
Loting als basis van de oudste democratie
Voor een interessante oplossing voor het huidige democratisch tekort moeten we erg ver terug gaan in de tijd. Dat deed Jordy ook; hij kwam uit bij de oude Grieken en stofte het referendum af. Ik kom voor mijn idee ook uit bij diezelfde oude Grieken. Ik ben erg gecharmeerd van het idee om door middel van loting mensen mee te laten doen aan het bestuur, omdat ik denk dat dit de nadelen niet heeft van referenda en directe democratie. David van Reybrouck heeft over dit idee een erg interessant boekje over geschreven, dat Tegen verkiezingen heet.
In tegenstelling tot wat veel mensen denken, werkte de oudste democratie ter wereld niet met verkiezingen. In het oude Griekenland rond 500 voor het begin van onze jaartelling – wat bestond uit stadsstaten – werd onder meer het parlement door loting samengesteld. Elk jaar werden honderden burgers willekeurig door middel van loting aangewezen om zitting te nemen in vele volksvertegenwoordigende organen, waaronder meerdere kamers van een parlement. Na een jaar wisselde de parlementaire groepen weer en werden nieuwe mensen aangewezen. Naast het parlement had men voor veel meer functies een systeem van loting, waaronder rechtspraak. Door de kleine omvang van de stadsstaten – Athene had bijvoorbeeld maar 50.000 inwoners – was bijna de helft van de vrije burgers in zijn leven wel een keer volksvertegenwoordiger.[1]
Redelijk willen stoomt over de aarde, en die stroom rijst al meer en meer
Ik geef het toe: ik heb misschien een veel te positief mensbeeld. Ik ben er echter van overtuigd dat als je mensen laat nadenken over problemen en ze objectief informeert, er een hele redelijke sociaaldemocratische samenleving uitkomt. In de afgelopen jaren zijn in de wereld diverse initiateven geweest met burgercommissies die door loting zijn samengesteld. Burgers mochten hierbij invloed uitoefenen over zeker niet de minste zaken. Een mooi voorbeeld hiervan is te vinden in Texas, dat niet bepaald bekend staat om zijn progressieve opvattingen. Hier heeft een gelote groep burgers een nieuw energiebeleid opgesteld. Texas is sindsdien hard op weg om de meest duurzame staat van Amerika te worden. In IJsland mocht een paar jaar geleden een burgercommissie die door loting is bepaald een nieuwe grondwet schrijven. IJsland heeft inmiddels die grondwet geïmplementeerd.
Het grootste voordeel van loting vind ik dat mensen in een geloot systeem niet beïnvloed worden door lobbyisten, zoals parlementariërs, of mediamanipulatie, zoals stemmers. Daarom komen er oplossingen uit die een stuk redelijker zijn dan ons in zijn algemeenheid door media en het grootkapitaal worden voorgespiegeld.
Systemen van loting zijn op vele manieren toe te passen. Zo kan voor een specifiek project een groep worden samengesteld, of kan een heel parlement worden geloot voor een bepaalde duur. Los van de omvang van het project waarvoor je mensen loot, moet de gelote groep mensen natuurlijk niet zomaar in een kamertje worden opgesloten om ze een idee laten ontwikkelen. Daarvoor is professionele begeleiding nodig om mensen meer te laten weten van het onderwerp en de keuzes te duiden die ze hebben. Zo werkt het ook bij de Tweede Kamer en de regering. Zij worden ondersteund door medewerkers en een groot ambtenarenapparaat om hun ideeën uit te werken.
Ik weet nog niet precies welk systeem van loting kan worden toegepast. Daarvoor is de ervaring nog te beperkt om te weten wat goed werkt en wat niet werkt. Ik ben daarom groot voorstander van experimenteren met lotingssystemen. Ik geloof er wel in dat mensen, als ze ergens goed over nadenken, op een verstandige, progressieve visie uitkomen. Wat dat betreft is het in het grootste belang van links om vergaand te experimenteren met loting. Misschien is het wel dé manier om de huidige gure rechtse wind te doen draaien.
[1] Alleen de mannelijke bevolking die burger was van Athene mocht meedoen aan dit proces. Vrouwen en slaven mochten dit niet. Hiermee was de samenleving natuurlijk maar voor een deel een echte democratie.
