Ter ere van het 70-jarig bestaan van de PvdA publiceert Jong WBS een reeks artikelen over de aard en de toekomst van de sociaaldemocratie. Wouter Welling beet vorige week al het spits af. Vandaag is het de beurt aan Jong WBS-Voorzitter Sebastiaan van der Vliet.
Laatst was ik bij de uitreiking van het boek 70 jaar Partij van de Arbeid, op de dag dat de partij 70 jaar werd. De teneur van de bijeenkomst was erg zuur, net als het boek trouwens. De sociaaldemocratie zit in een negatieve spiraal. Er is weliswaar veel door de sociaaldemocratie bereikt, maar volgens velen zou de ondergang van de beweging zo goed als onafwendbaar zijn. Ik vind die negatieve stellingname absurd; ik denk juist dat de sociaaldemocratie een erg actuele ideologie is. In dit stukje probeer ik uit te leggen waarom dat zo is, waarom de sociaaldemocratie het zo lastig heeft en wat we daaraan kunnen doen.
Een hele gematigde ideologie
Ik ben ervan overtuigd dat in de geschiedenis van de mensheid de sociaaldemocratie het meest humane politieke product van beschaving is; het is het perfecte compromis tussen staat en markt, tussen persoonlijke vrijheid en de kracht van de gemeenschap. De sociaaldemocratie is in essentie een hele redelijke en gematigde ideologie. Wat is er immers radicaal aan dat iedereen recht heeft op goed onderwijs, gezondheidszorg, huisvesting en een redelijk inkomen? Ik ben ervan overtuigd dat de meeste mensen daarom in een sociaaldemocratische samenleving zouden willen wonen als ze hun ideale wereld zouden mogen inrichten. Een samenleving waar het niet uitmaakt wat je afkomst is op de kansen die je hebt op goed onderwijs. Een samenleving die mensen zekerheid biedt op een fatsoenlijk inkomen en waar er sprake is van redelijke, maar niet excessieve verschillen in inkomen en bezit. En een samenleving waar iedereen recht heeft op alles dat noodzakelijk is op een goed leven ook beschikbaar is, zoals gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting, vervoer en cultuur. De Scandinavische landen laten zien dat samenlevingen die een lange traditie van sociaaldemocratisch bestuur hebben, de gelukkigste inwoners kennen.
De tijdgeest
Ondanks een zeer mooie sociaaldemocratische ideologie, weet de beweging steeds minder mensen enthousiast te krijgen. Mensen stemmen geregeld op partijen die vaak zelfs het tegenovergestelde doen van wat in hun eigen belang is, zoals partijen die belasting verhogen voor de middenklasse, die verlagen voor de rijken en grote bedrijven en de arbeidsmarkt onzekerder maken.
Een veelgehoord probleem van de sociaaldemocratie, is dat ze last zou hebben van een negatieve tijdgeest. Alle idealen – goed onderwijs, werk, gezondheidszorg en een verzorgingsstaat – zouden zijn bereikt. De huidige tijd zou juist vragen om politieke partijen die opkomen voor de belangen van kleinere delen van de samenleving, zoals hoogopgeleiden in grote steden, of laagopgeleide ontevredenen. Ik geloof daar niet in. Doordat dergelijke partijen zich niet druk maken om de hele samenleving, maar slechts een deelbelang vertegenwoordigen, is uiteindelijk bijna iedereen slechter af.
De sociaaldemocratie is natuurlijk een oude ideologie, maar in de kern is die ideologie hoogst actueel. Alle grote veranderingen van deze tijd (zoals klimaatverandering, robotisering en de economische crisis), hebben een uitstekend sociaaldemocratisch antwoord, zoals deze plannen voor klimaatbeleid, arbeid in de 21ste eeuw en ongelijkheid.
Sociaaldemocratie in de wereld
Het is wel opvallend dat in heel Europa zich op dit moment een crisis voordoet binnen de sociaaldemocratie. In weinig landen doet de sociaaldemocratie het op dit moment electoraal goed. Er zijn weinig aansprekende leiders die de agenda van hun land en Europa bepalen. Wie kent bijvoorbeeld de leider van de sociaaldemocratische partijen van onze buurlanden van de Duitse SPD, of de Vlaamse SP.a? François Hollande in Frankrijk is natuurlijk wel bekend, maar is in eigen land verre van populair.
Hoe anders is dat op dit moment in de Verenigde Staten. Daar doet Bernie Sanders – die zichzelf socialist noemt – het goed in de polls. Zijn visie komt er in het kort gezegd op neer dat hij Amerika wil omvormen in een verzorgingsstaat naar Scandinavisch model. Gratis onderwijs, gratis gezondheidszorg, een minimumloon van $15,- per uur zijn enkele van zijn, voor Amerikaanse begrippen, radicale standpunten. Sanders haalt de PvdA vaak zelfs links in! Als in de Verenigde Staten een man met dergelijke ideeën een serieuze kans maakt op het presidentschap, moet het zeker voor de Europese sociaaldemocratie mogelijk zijn met een voor ons heel gewoon sociaaldemocratisch programma veel kiezers achter ons aan te krijgen.
Imago en daden
Niet de ideologie is het probleem van de sociaaldemocratie, het imago is dat wel. Op de een of andere manier hebben heel veel mensen een diepgewortelde hekel aan de Partij van de Arbeid. De sociaaldemocratie sleept natuurlijk de loden bal van decennia regeringsverantwoordelijkheid met bijbehorende compromissen met zich mee.
Die teleurstelling van de kiezer in de PvdA over de koers is goed te begrijpen. Sinds de jaren negentig weet de PvdA steeds deel te nemen aan regeringen die het sociaaldemocratische model en consensus van na de Tweede Wereldoorlog langzaamaan mee helpen afbreken. Als de PvdA in de regering zit weet je wel dat de afbraak van de verzorgingsstaat minder snel gaat, maar de afbraak gaat door. Glorende horizonten van een hoop op een nieuwe wereld met een humanere, zekerdere samenleving worden niet gerealiseerd.
Geloofwaardigheid creëren is natuurlijk erg moeilijk als je de sociaaldemocratische verworvenheden minder snel afbreekt in plaats van dat je dingen realiseert. Het begon in de jaren negentig met de uitverkoop van staatsbedrijven, tijdens Balkenende IV werd de AOW-leeftijd verhoogd naar 67 en het huidige kabinet Rutte heeft zeer stevige bezuinigingen doorgevoerd in onder meer zorg, sociale werkplaatsen en versoepeling van het ontslagrecht. Daarnaast heeft het kabinet een groot deel van de bezuinigingen van het kabinet Rutte I, niet teruggedraaid. Natuurlijk moeten in een coalitieregering compromissen worden gesloten, maar als die compromissen niets meer zijn dan minder snelle afbraak, kan je je kiezers niet enthousiast voor je partij maken. De sociaaldemocratie is hiermee verworden tot een defensieve beweging die probeert de verzorgingsstaat gedeeltelijk in stand te houden, in plaats van te streven naar de opbouw een ideale betere wereld.
De afbraak van de verzorgingsstaat (de inkorting van de duur van de WW, zorg dat alsmaar duurder wordt), het ontmantelen van zekerheden (een vaste baan, een gegarandeerd pensioen), laat mensen in onzekerheid. Tegelijkertijd profiteert de middenklasse en onderkant van de maatschappij niet van economische groei. Integendeel, hun inkomens staan onder druk. Zij werpen hierdoor een reactie op dat ze alles wat van buiten komt en potentieel een bedreiging vormt voor hun toekomst als ongewenst zien. Mensen zijn daardoor sneller bevattelijk voor praatjes van rechts populisten en voor racisme. Dat is niet zo gek; het antwoord van de sociaaldemocratie hierop zou moeten zijn dat we mensen juist meer zekerheid geven, in plaats van minder.
Natuurlijk pleit ik er niet voor om alles bij het oude te houden. De verzorgingsstaat moet altijd aangepast worden aan nieuwe ontwikkelingen in de tijd. Dat moet dan echter wel passen binnen de sociaaldemocratische ideologie. Niet iedereen is in staat zelfstandig aan de maatschappij mee te doen. Er is daarom een groot verschil tussen aanpassen en afbreken van de verzorgingsstaat en die verzorgingsstaat wordt nu eerder afgebroken dan aangepast. Nooit mag iemand in de maatschappij worden losgelaten. Dát zou het uitgangspunt moeten zijn. De maatschappij zal altijd iedereen moeten beschermen die te maken heeft met onheil.
De niet gebruikte crisis
De sociaaldemocratie heeft hét momentum van de afgelopen jaren om de tijdgeest in de wereld te veranderen, niet aangegrepen. Dit was de financiële crisis van 2008, een systeemcrisis die het kapitalistisch systeem zoals we dat vandaag kennen naar de rand van de afgrond bracht. De vorige systeemcrisis (de oliecrisis van de jaren zeventig) heeft het neoliberalisme aangegrepen om het wereldbeeld te veranderen van een sociaaldemocratische keynesiaanse consensus, naar een neoliberale consensus. Het is buitengewoon zonde dat 2008 we niet in staat zijn geweest de heersende consensus om te draaien; zo’n kans komt niet vaak voor in de geschiedenis.
Er zijn diverse economen die een nieuwe crisis op niet al te lange termijn voorspellen. Heel erg cynisch zou je kunnen zeggen dat het nu wachten is op deze nieuwe crisis, om alsnog het momentum te grijpen om de consensus te veranderen. Helaas gaat een nieuwe crisis natuurlijk ten koste van veel menselijk leed.
Een glorieuze toekomst ligt binnen handbereik
De sociaaldemocratische ideologie is dus hoogst actueel. Er zijn hele goede antwoorden op de huidige grote maatschappelijk vraagstukken. Alleen in de ogen van veel kiezers is die oplossing of onherkenbaar, of niet geloofwaardig doordat de PvdA in de regeling anders handelt dan het beeld wat kiezers van de partij hebben. Het zijn een aantal problemen die met elkaar te maken hebben: er is een vrees om idealen duidelijk neer te zetten en de idealen worden niet vurig genoeg verdedigd en omgezet in beleid.
De sociaaldemocratie moet vasthouden aan haar waarden die het al heeft sinds haar oprichting: streven naar een fatsoenlijk bestaan voor echt iedereen in de maatschappij, voor alle mensen, nu én in de toekomst, wereldwijd. Dit moet samen gaan met een uitgesproken, geloofwaardige, authentieke en gedreven partijtop. Dat moet het zeker mogelijk mensen weer warm te maken voor deze prachtige ideologie. Het brengen van de boodschap is immers ten minste net zo belangrijk als de boodschap zelf. Een Bernie Sanders in de VS laat zien dat mensen weldegelijk weer warm gemaakt kunnen worden voor een rechtvaardig en redelijk verhaal.
Als de sociaaldemocratie dat niet kan en zou verdwijnen, of zo klein wordt dat haar rol alleen maar marginaal is, dan is de kans groot dat we in een buitengewoon vervelende maatschappij terecht komen die in tweeën wordt gespleten. Geen enkele politieke stroming buiten de sociaaldemocratie heeft de boel bij elkaar houden hoog in het vaandel. Als de wereld echter wel overtuigd kan worden van een mooie sociaaldemocratische visie, dan wacht ons een mooie toekomst voor iedereen! Met een goed milieu, bestaanszekerheid voor iedereen, redelijke inkomensverschillen en toegang voor iedereen tot de beste basisvoorzieningen als onderwijs, cultuur, zorg en vervoer. Wat is daar onredelijk aan?
